Arawi (poema) ‘Urku sisa’: Urku hanamanta shamuni / shuk wayta sisawan rimashpa / yura ñawi pakunkata akllani / pukalla, killulla sisakunantin urayman purimuni / Urku sisakunata mikllakpi / mushuk pakarik chayamunmi / yuraklla pukupi churashpa / pukyu yakukuman minkani / kikin umapi makipi achik muyumi wiñarinka / tumarina punchami shamushka.

La poesía en runa shimi/lengua de la persona, también conocida como kichwa, se hace presente en los labios de las achik mamakuna/madrinas y achik taytakuna/padrinos justo en febrero. Recoger las flores del campo, diversas en sus formas y colores, ponerlas en el agua dulce de los ojos de agua que bajan de las montañas hacia las comunidades. Preparar un pondo, un balde, una olla para poner las flores junto al agua. Llevar esta preparación a los achik wawakuna/ahijados(as) significa dar inicio al ritual del Tumarina.

Caminando por wayra ñan/camino del viento, antes de que salga el sol de la mañana, está mama Francisca avanzando a la casa de su achikwawa; lleva un balde rojo pequeño con agua y un atado de flores entre su anaco negro agarrado hacia su faja. Ella va llevando un atado de cariño, manojos de cuidado y de amor a sus seres queridos. Al llegar a la casa de sus compadres anuncia la llegada del ritual, les brinda los buenos deseos y les da su kamay/consejo para su ayllu. Kumpariku, kumariku tulindarishun, tumarishun nishpa, chaymanta yakuta, sisata umapi churashpa, paypak achik wawapipash churan. El agua y las flores que la achikmama les ha puesto en la cabeza son signos de renovación y purificación.

Mama Francisca es el conocimiento y cuidado andante que entrelaza al ayllu. Su compañera es la runa shimi, la lengua hablada en palabras y acciones que se teje en este ritual. A través de la voz de mama Francisca y su runa shimi, el kamay/consejo, el deseo, el rezo para sus seres queridos se hace poesía. Sus frases llevan metáforas, entonaciones, ternura. La oralidad enriquece el encuentro, la naturaleza es el escenario, y el cuidado es la palabra que abraza a la celebración.

El Tumarina, o dicho también Tulindana, es un ritual kichwa que se realiza a inicios de febrero, los martes o miércoles en la madrugada, según la sabiduría de la comunidad. Así, van las abuelas/abuelos, mujeres y hombres adultos, jóvenes a visitar a sus compadres, ahijados/as para celebrar el cariño y el nuevo ciclo que advierte su llegada. El Tumarina es un momento de reflexión y goce, de compartir y mostrar afectos, de cuidar y ser cuidada, un ranti ranti o reciprocidad.

El Tumarina es también un ritual femenino; es una oda al ser del agua, al ser de la tierra, al ser de la lengua kichwa, a seres humanos como mama Francisca, a todas las mujeres, niñas y adolescentes. Es un espacio de poder, un espacio afectivo, sabio, creativo y renovador que sostiene la vida. Será importante mantener estas sabidurías que nos han enseñado nuestras primeras mujeres, aguardar el conocimiento para seguir floreciendo en las nuevas generaciones. Practicar el Tumarina cuidando a todos sus seres que intervienen. (O)

Runa shimipi/Versión en Kichwa

Arawi ‘Urku sisa’: Urku hanamanta shamuni / shuk wayta sisawan rimashpa / yura ñawi pakunkata akllani / pukalla, killulla sisakunantin urayman purimuni / Urku sisakunata mikllakpi / mushuk pakarik chayamunmi / yuraklla pukupi churashpa / pukyu yakukuman minkani / kikin umapi makipi achik muyumi wiñarinka / tumarina punchami shamushka.

Huyaylla runa shimimi achik mamakunapa, achik taytakunapa shimimanta llukshimun, chaymi ñukanchik shimi kan, kichwa. Payka panchi killapimi Tumarina rurayman kimirimun. Chaypaka tutamantami purunkunapi chakrakunapi wiñashka sisakunata hapimuna. Shuk shuk tullpu sisakukunami kanka, chaymanta hawa urkumanta shamuhuk pukyu yakupi churana kan. Shuk puntupi, ima mankakakpipash yakuta sisataka churashpa, apashpa rina kan achik wawakunawan tumarinkapak.

Hanapi, wayra ñantami mama Francisca purihun, intipash manarak llukshikpilla tatutamanta yallihun paypa ahickwawata rikunkapak. Shuk makipika puka baldipi yakutami asysashka rihun, chayshuk makipika sisa tantachishkata yana anakupi mikllashpa chumpiman satirishkami rihun.  Payka yakutalla, sisatallaka na apahunchu, payka huyaytami mikllashka rihun, paypa ayllukunata allichu tiyanahun yashpa rikunkapakmi yallihun. Aylluwan huyarinkapakmi Tumarinataka rurarin. Ayllu wasiman chayashpaka kashnami nin. Kumpariku, kumariku tulindarishun, tumarishun. Chaymanta yakuta, sisata umapi churashpa, paypak achik wawapipash allilla huyachishpantin churan. Shinamanmi mushukyarishpa, katik pachaman yaykunchik.

Mama Franciscami paypa yachaywan huyaywan ayllu ukuta achikyachin. Paypak ñañami kan ñukanchik runa shimi, paywanmi rimanchik, paywanmi ruranchik kay kawsaypi shinallatak tumarinapi. Mama Fransciscapa shimimanta uyay ushanchik imasha runa shimi kumpamukta, sumaklla uyayrin paypa rimaypi, kamayta rurakpi, kushikuyta, alli kawsayta paypa achikwawawan nihukpi. Runa shimimi ñukanchikwan kan paypa kawayta uyanchik, imashalla kuyurikta rikunchik, imalla shimiwan kuyay tarpurimukta rikunchik. Ñukanchik rimayka maymanta yanapan runapura rimarinkapak tantanahukpi. Allpa mamapa wasipi minkarishka kanchik, alli kawsana munaymantami kay Tumarinata ruranchik.

Tumarina nishpapash,  Tulindana nishpapash riksinchik. Kay willkay ruraytami panchi kallari punchakunapi rurarin. Mayhan punchatapash ñukanchik punta hatunkuna yachan, chaymanta tapuchishpa paykunawan pakta rurana kanchik. Shinami tukuylla sisawan, yakuwan kay punchakunaka paykunapa kumari, kumpari, achikwawa ayllukunata rikunkapak rishpa huyayta karankapam minkaririn wasikunapi. Shinami Tumarina chayamun, alli yuyarinkapak punchakunami, kushikuy punchakunami. Kaypika ranti ranti huyarishpa, pakta rikurishpa mushuk pachaman pakta rishun ninkapak ruraymi.

Tumarinaka warmi willkaymi kan, warmikunapa ushayta yuyarishpa paykunawan pakta kankapak kan, yaku samaywan, allpa samaywan, runa shimi samaywan, runa warmikunapa samaywan, runa warmi wawakunapa samaywan pakta katinkapak kan. Kay samaykunaka hatun sinchi ushaykunami. Chay warmi pachapi yaykushpa, kuyarishpa, mushukyarishpa katina kanchik. Shinallatak kay Tumarina willkayta chariyashpa kutinlla rurana kanchik, punta mamakuna yachachishkata sisayachina kanchik.Shinashpa,  tukuylla kawsaykunatami kay sumaklla ruraypika huyaywan rikuna kan. (O)