Más leyes vienen / juntas nos tienen / que se incluya ya / mi derecho a decidir / ñukanchik kamachiymanta/ maypi kashpa kaparishun.

De esta manera en el año 2022 escribimos junto con una hermana una canción que nos represente como mujeres kichwas y como Colectiva Runa Feminista. Estas letras tomaron por nombre “mi derecho a decidir”. Al nombrarlo en kichwa me ayudó a reflexionar varias cosas como el hecho de ser mujer kichwa y lo fácil que suena decir “decidir sobre sí misma”, pero lo complejo que es en la práctica por cuestiones de historia, etnia, clase, territorio, edad. Se puede decidir sobre cosas pequeñas hasta enormes como peinarte con trenza o sin trenza, ponerte anaco o pantalón, maternar o interrumpir un embarazo. Esta última decisión viene acompañada de estigmas sociales, religiosas, patriarcales, etc., sobre nuestro cuerpo. Para nosotras como mujeres de pueblos originarios solo el hecho de decidir tiene brechas, porque nos dirige a cómo lo realizaremos, sumado a la penalización legal y social del aborto.

Cuando pienso en el aborto como mujer kichwa siento que hay varias realidades no contadas. La palabra misma no se nombra con facilidad entre nosotras, en casa, en la familia, en la comunidad, más bien está hablado entre lo oculto, lo secreto. Aun así, tenemos palabras en kichwa como urmachina / hacer caer, shulluy / aborto, shulluna / abortar, shulluchina / acompañar el aborto o hacer abortar. Palabras que se nombran despacito entre susurros de forma delicada, recatada. Tenemos historias familiares no contadas. Tenemos espacios sagrados que acogen a los fetos. Tenemos palabras como el ashtaka wayrahun, donde la madre/padre viento sopla fuerte porque “seguro alguien abortó y el viento avisa”. Estos registros denotan que el aborto existe, pero las condiciones de cómo se realizan se conocen muy poco porque está oculto por la presión y juzgamiento social atravesado con fundamentos religiosos, patriarcales y coloniales. Incluso para la mama partera que acompaña es difícil. Por ejemplo, recuerdo en un taller con compañeras parteras que para hablar del aborto por violación, primero fue importante nombrar el aborto, lo cual fue complejo por la historia de criminalización como mujeres parteras kichwas; era pecado hacerlo. Aun así, hay mamas parteras contadas que comentaban lo practicarían desde los saberes ancestrales en caso de violación.

¿Frente a esta realidad, cuán duro puede ser para una mujer kichwa que desea abortar? Es complejo siquiera pronunciar la palabra aborto, no todas las personas de acompañamiento lo practicarían por religión. Entonces, ¿a dónde acude, en qué condiciones lo hace? La penalización social y legal silencia el aborto para hacerlo en condiciones precarias, clandestinas que ponen en riesgo nuestras vidas. El movimiento Justa libertad impulsa la demanda de eliminación del delito de aborto. Urge generar espacios de diálogo entre mamas de la medicina ancestral y generar información libre de moralidad o culpa, sino que hablen del derecho a decidir desde las mujeres de pueblos y nacionalidades. Urge mayor atención del Estado y del acceso a servicios de salud óptimos en nuestras comunidades. (O)

Runa shimipi/Versión en kichwa.

Ñukanchik aychapi ñukanchik kamashun.

Ashtaka kamachiykuna shamunmi/paktallami chariyarishun/uchalla chaskishunchik/ñukanchik aychapika ñukanchik kamashun/ ñukanchik kamachiymanta/ maypi kashpa kaparishun. Shinami ishkay waranka ishkay chunka ishkay watapi shuk ñañakuwan kay takita killkarkanchik, ñukanchik runa warmi yuyaykuna chaypi rikurichun yashpa, shinami Colectiva Runas Feministas ukumantapash surkurkanchik. Kayta killkashkatami shutichirkani “ñukanchik aychapika ñukanchik kamashun” nishpa. Runa shimimanta yuyarikpika ashtaka mushuk yuyaykuna shamurka. Fankallashnalla nirin ñuka aychapika ñuka kamasha nishpa shinapash ña ruraypika ashtaka sinchi kan ñukanchik punta kawsaykunamanta, runa kaymanta, warmi kaymanta, mayhan llaktamanta kaymanta, charik na charik kaymanta, watamanta. Ña ima munashkata runrankapak kashpaka akllanalla kan imasha umata watarinata, anakuta churarinata, mama kanata, urmachinata shinapash urmachinapi rimashpaka ashtawan sinchi kan. Urmachinkapak munakpika ashtami na rurachun munanka iglesiamanta kallarishpa, llakta ukumanta ayllukunallata, shuk shuk millay unkuykunawan habirishkashna kashpa ñukanchik aychapi chaytaka na shinanachu kanchik ninka. Chaymi rimanchik imasha kamachiykunapash, llaktakunapash huchami nin urmachinkapak munakpika.

Runa kichwa warmi kaymantaka ñukashnalla ashtawan shuk shuk kawsaykuna tiyanka yani, na willashka llaki kawsaykuna. Ñukanchik shimipillatamari shulluna shimitaka mana fankalla nirin, kinkuchishpapash rimana kan, wakinpika pakashpa, upallalla rimana ayllupillata, llakta ukupillata. Shinapash ashtaka shimikunata charinchik shullunamanta rimashpaka, urmachina, shulluna, shulluchina, shulluy, shullushka nishpa rimanchik. Chaytaka allilla rimana nikpi yachahushkani yarin. Chaymantalla rimashpa urkupi kashpa, maypi kashpapash maymanta tiyariyan nin maypi shulluta sakinkapak. Tukuyllami riksinchik shuk warmiku shullushkata. Wayra tayta/mamapash ashtaka wayrakpika pipash wawata shitashka yarin nishpa nin hatunkunaka. Chashna rimaykunapi rikurin imasha urmachina ruraykunaka ñukanchik ayllullakta ukukunapi tiyakta. Shinapash mana yapa yachay chayashkanichu imashalla shulluktaka, mana yapa rimarinchu. Imasha shukkuna kayka huchami nikpimi na shina yapa rimarin yani.

Pakarichik mamakunapashmi shullunamanta rimashpaka na ruranchikchu chayka huchami nin. Chaymi yani imashinatak ñukanchik warmi kaymanta, ñana wiksayuk kankapak munashpaka maymantak rinchik yashpa tapurini. Piwantak rinchik. Shina tukuymanta huchachishpa kakpika imashallata urmachinka yani, wakinpilla llakilla, nanaywan, pakalla, pinkanayaywan rurarinka, wañuytapash wañunalla karinka shina wakinpika nalli wasikunapash tiyashpa nallita shinashpa sakikpika. Chaymi yani, ashtakapacha ñukanchik kamana yuyaykuna ruraykunamanta hatarina kanchik. Shinami Justa libertad feministas warmi tantanahuykuna shinaman ñawpachishpa katichinahun, kay mamallaktapi, kamachik ukukunapi shulluna ama hucha kachun. Ashtakami hampik hatun tayta mamakunawan rimana kanchik, imasha urmachina kakpi alliman shinankapak. Kay mamallaktapash ñukanchik runa warmikunata rikuna kan, alli hampi ukukuna yachakkunatapash kuna kan alliman rikuri ushankapak. (O)